استاد(۲۶ فروردین ۱۲۵۷ بخارای ازبکستان – ۲۴ تیر ۱۳۳۳ دوشنبه تاجیکستان) یکی از چهره‌‌های ماندگار ادبی- فرهنگی تاریخ آسیای مرکـزی و حتی جهان است. وی از بزرگ‌ترین نویسندگان و ادیبان زبان فارسی تاجیکی در آغاز سده بیستم میلادی و نخستین رئیس آکادمی علوم تاجیکستان (۱۹۵۱ تا ۱۹۵۴ میلادی) بوده است.
استاد عینی یکی از نخستین سرایندگان شعر نوی فارسی و از پیشگامان ادبیات نوین فارسی – تاجیکی قرن بیستم ورارود به‌‌شمار می‌آید. «قصیده در وصف سمرقند و بخارا»، «تاریخ انقلاب فکری در بخارا»، «تاریخ امیران منغطیه»، «نمونه ادبیات تاجیک»، «لغت نیم تفسیری تاجیک»، «یادداشت‌ها»، «جلادان بخارا» و «آدینه» ازجمله آثار ارزشمند اوست که بیشتر آنها، سهم بزرگی در دگرگونی‌های ادبی، اجتماعی و فرهنگی ورارود قرن بیستم داشته است.
امروز به‌‌ویژه آن دسته از آثـار عینـی که اجتماع ورارود یک‌صد سال پیش را به تصـویر مـی‌‌کشـد، راهگشـای شـناخت ایرانیان از عادات و سنن مشترکشان با هم‌زبانان و همـدلان آسـیای مرکـزی و نیـز آشنایی با گویش تاجیکی – فارسی است. عینی شناسنامه فرهنگـی تاجیکـان را در پایان قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم تدوین نمود و آثـارش روشـنگر بسـیاری از مسائل تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی زمان خویش است.
در مقدمه کتاب «نمونه ادبیات تاجیک» می‌‌خوانیم: در تاریخ ملت‌های بافرهنگ، کتاب‌ها بخشی جداناپذیر از حیات فرهنگی هستند؛ اما برخی کتاب‌ها جدا از ارزش فرهنگی، به اعتبار مطالب و محتوا، کارکردی اجتماعی پیدا می‌کنند که بر اهمیت آنها افزوده می‌شود. آنان که به تاریخ آزادی‌طلبی و استقلال‌جویی مردمان آسیای مرکزی واقفاند، به‌روشنی می‌دانند که تاریخ فرهنگی آنان، به‌عنوان فرهنگی‌ترین باشندگان این قلمرو، با تاریخ فرهنگیشان درآمیخته و سیاسی‌ترین مبارزات، رنگ و بویی از فرهنگ با خود دارد.
بی‌گمان تلاش‌های عینی، بهدلیل اینکه آغازگر راه و تداومبخش باورهای فرهنگی و هویتی تاریخ مردم تاجیک آسیای مرکزی است، از حافظه تاریخ سترده نخواهد شد. او با مدد قلم خود توانست هیاهوی غوغاگران را که می‌رفت تا هویت ملی، نژادی، فرهنگی و زبان قومی را انکار کند، به سکوت و تعظیم واداشت؛ ازاین‌جهت هنوز هم تاجیکان به کتاب «نمونه ادبیات تاجیک»، به‌مثابه سجل و گواهی وجودی خود می‌نگرند و آن را ارج می نهند.
صدرالدین عینی، تاجیکان فرارود را قوم بزرگ نامبده بود. وی با کتاب «نمونه ادبیات تاجیک» به اهل عالم نشان داد که این ملت بزرگ، ادبیات بزرگی ایجاد کرده است و این ادبیات، زیادتر از هزارسال تاریخ دارد. تاریخ ادبیات تاجیکی در این کتاب عینی، از سده سه هجری، از عهد آل سامان، از استاد رودکی شروع شده و بی‌فاصله تا سده بیست تا سال 1925، یعنی تا روزهای تألیف کتاب «نمونه ادبیات تاجیک» ادامه یافته است. عینی تأکید داشت که همه عمر دراز خلق تاجیک، عمر تاریخی، فرهنگی و ایجادگاری عالی معنوی بوده است.
